Kırmızı mercimekte üretici fiyatları maliyeti karşılamıyor
Yemeklik tane baklagillerin, birçok azgelişmiş ülkede düşük gelirli insanların gıda sorununun çözümünde önemli bir yeri bulunmaktadır. Bunlar içerisinde mercimek, içerdiği yüksek protein, vitamin ve minerallerden dolayı insanların beslenmesinde büyük öneme sahiptir. Mercimek Türkiye’de de pek çok ailenin günlük tüketimlerinde muhtelif şekillerde yer almaktadır. Dünyada en kaliteli ve lezzetli mercimek Türkiye’de üretilmektedir. Yapılan araştırmalar, Türkiye’de yetiştirilen mercimeklerde Kanada mercimeğinden iki kat daha fazla demir bulunduğunu ortaya koymuştur. Öte yandan mercimekte güneşlenme süresi arttıkça lezzeti ve besin değeri artmaktadır. Bu nedenle yerli ürün daha lezzetli ve daha yüksek oranda protein değerine sahiptir. Ancak yerli ürün ihracat bir yana yurtiçi kullanımı bile karşılamamaktadır. Örneğin 2023 yılında üretim 400 bin ton iken yurtiçi kullanım 450 bin ton civarındadır. Üretim ihtiyacı ve ihracatı karşılayamayınca, yerli ürün yüksek fiyattan yüksek gelirli ülkelere ihraç edilmekte; iç piyasada ise kalitesiz ithal mercimekler tüketilmektedir.
BM Gıda ve Tarım Örgütü’nün (FAO) yayımladığı son verilere göre Türkiye mercimek üretiminde Kanada (payı yüzde 35), Hindistan (payı yüzde 19) ve Avustralya’nın (payı yüzde 15) ardından yüzde 7’lik payı ile dünyada dördüncü sırada yer almaktadır. Bu ülkeler yaklaşık 6,7 milyon tonluk dünya mercimek üretiminin yüzde 75’ini karşılamaktadır.
Üretiminin yüzde 70’i kuru tarım alanlarında yapılmakta olan kırmızı mercimek, ağırlıklı olarak Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde, yeşil mercimek ise İç Anadolu Bölgesi’nde yetiştirilmektedir. 2023 yılında 424 bin tonluk kırmızı mercimek üretiminin yüzde 40’ı Şanlıurfa, yüzde 30’u ise Diyarbakır illerinde gerçekleştirilmiştir. TÜİK, 2024 yılında da üretimin geçen yıl olduğu gibi 410 bin ton olarak gerçekleşeceğini tahmin etmiştir.
AKP’nin 21 yıllık iktidarında (2003-2023) yıllık kırmızı mercimek üretimi ortalaması 381 bin ton olarak gerçekleşmiştir. Oysa AKP iktidarından önceki 21 yılda (1981-2002) bu miktar 520 bin tondur. Bu iki dönem arasında üretim yüzde 27 oranında düşmüştür. Bu arada 1982 yılında nüfusun 46,7 milyon, 2023’te ise tahmini 86,4 milyon kişi olduğunu; 40 yılda nüfus artışının yüzde 85’i bulduğunu hatırlatmak gerekir.
AKP’nin 21 yıllık iktidarında mercimek ithalatında rekorlar kırılmış; yapılan toplam 6,7 milyon ton ithalat karşılığında 4,6 milyar dolar ödenmiştir. Öte yandan 2024 yılının ilk beş ayında (Ocak-Mayıs) 225 bin tona ulaşmıştır. İthalatın yaklaşık yüzde 75’i Kanada’dan yapılmaktadır.
Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) 2022 yılı kabuklu kırmızı mercimek alım fiyatını önce kg başına 14 TL olarak belirlemiş, daha sonra ton başına 15 TL olarak güncellemiştir. 2023 yılında piyasada kırmızı mercimek fiyatı kg başına 15 TL civarında, yani 2022 yılı seviyesinde gerçekleşmiştir. Bu yıl hasat 15-30 Mayıs tarihleri arasında yapılmış; maliyet Ziraat Mühendisleri Odası Şanlıurfa Şubesi tarafından kuru şartlarda kg başına 19,85 TL, sulu şartlarda ise 23,62 TL olarak hesaplanmıştır. Buna karşılık küçük üreticiler hasat başlangıcında ürünlerini 15 TL’den satmışlardır. Halen kalitesine göre piyasada 21-25 TL’den işlem görmektedir. Yani çiftçiler ürünlerini maliyetin ve enflasyonun altında kalan fiyatlarla satmışlardır. Üretici fiyatlarının maliyetin ve enflasyonun altında kalmaya devam etmesi halinde, önümüzdeki yıl üretimin düşmesi kaçınılmazdır. Bu arada marketlerde yerli mercimek fiyatlarının kalitesine göre 45-95 TL olduğunu da belirtmek gerekir.
Öte yandan kırmızı mercimek 25 Mart 2023 tarihinde “ihracı kayda bağlı mallar” listesine eklenmiş; 1 Ağustos 2023 tarihinden itibaren kota uygulaması getirilmiştir. Getirilen kısıtlama ve kota karaları çiftçiyı kırmızı mercimek ekimini bırakmasına yol açacak, böylelikle gerek üretime gerekse ihracata büyük zararlar verecektir.
TMO, 2023 yılında olduğu gibi bu yıl da mercimek için alım fiyatı açıklamamış; üreticilerin değil, mercimek tüccarlarının kazanmasını sağlamıştır. Kamunun fiyatlara müdahale etmemesi, çiftçilerin ürünlerini maliyetin altında ellerinden çıkarmalarına ve mercimek üretiminin önümüzdeki sezon başka ürünlere kaymasına ve ithalat bağımlılığının daha da artmasına yol açacaktır.
Çiftçilerimizin mağdur olmaması için mercimekte 2018 yılından bu yana kg başına 50 kuruş olan fark ödeme desteği bir an önce 150 kuruşa çıkarılmalıdır. Bu dönemde dolar kuru 6 kat artmış, bu da girdi fiyatlarına yansımıştır. Üretimin teşvik edilmesi için destek miktarının mutlaka artırılması gereklidir.
Üretimin artırılması için yapılması gerekenler şöyle sıralanabilir:
